Ma to istotne znaczenie w perspektywie m.in. coraz popularniejszych atypowych form zatrudnienia. W ich ramach stosowanie polityki elastycznego zatrudnienia wobec strategicznych zasobów przedsiębiorcy może prowadzić nie tylko do „ucieczki” profesjonalistów do innych pracodawców, a także do innych zagrożeń związanych z podejmowaniem wobec pracodawcy działalności konkurencyjnej przez osoby, które zajmując ważną pozycję uczestnika sieci, są zatrudnione uznaniowo i nie identyfikują się z realizacją jej celów.
Franczyza w teorii
W ostatnich latach franczyza stała się popularną formą współpracy między przedsiębiorcami, mającą na celu, co do zasady, przyniesienie korzyści obu stronom. Organizator sieci franczyzowej głównie zmniejsza koszty swojej działalności, unikając jednocześnie obowiązków związanych z bezpośrednim prowadzeniem biznesu przez uczestników sieci. Jednak nadal sprawuje kontrolę nad wykonaniem postanowień umowy. Z drugiej strony, uczestnik sieci, będąc niezależnym podmiotem, może korzystać z sprawdzonej przez franczyzodawcę metody prowadzenia biznesu w ramach swojego, de iure niezależnego, przedsiębiorstwa.
Niemniej jednak, zarówno franczyzobiorca, jak i franczyzodawca, zachowują pewną odrębność, co prowadzi do indywidualnego traktowania ich działań, pomimo "jednolitości" przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwo franczyzobiorcy pozostaje jako autonomiczny podmiot w 2 obrocie prawnym - umowa franczyzy nie powoduje połączenia z przedsiębiorstwem franczyzodawcy. W zasadzie franczyzobiorca zachowuje organizacyjną niezależność i swobodę w podejmowaniu decyzji.
Franczyza w praktyce
Jednak należy zauważyć, że zarówno franczyzobiorcy, jak i organizatorzy sieci franczyzowej często napotykają na trudności związane z ich relacjami gospodarczymi. Wynikają onr m.in. z nieproporcjonalności stron umowy franczyzy oraz z nadużywania silniejszej pozycji kontraktowej franczyzodawcy, a także nieodpowiedniego przygotowania niektórych franczyzobiorców do prowadzenia działalności gospodarczej. W takim przypadku organizator sieci może wykorzystać dominującą pozycję w taki sposób, że samodzielność franczyzobiorców nie będzie miała znaczenia, a kontrola nie będzie dotyczyć tylko realizacji pakietu franczyzowego, lecz także konkretnych decyzji kadrowych. Pojawia się podejrzenie, że franczyzodawca nadzoruje nie tylko jakość świadczonych usług, ale również pracowników franczyzobiorcy, którzy wykonują te usługi. Należy zwrócić uwagę również na to, że organizator sieci osiąga zyski z pracy pracowników zatrudnionych przez franczyzobiorców, ale robi to pośrednio, głównie poprzez opłaty franczyzowe, które zależą od obrotu przedsiębiorstwa franczyzobiorcy. Należy w tym miejscu podkreślić, że dochody franczyzobiorcy są uzależnione od organizacji pracy w jego przedsiębiorstwie.
Kto odpowiada za pracowników franczyzobiorcy?
Zasadniczo franczyzodawca nie jest pracodawcą w odniesieniu do pracowników franczyzobiorcy. Postanowienia umowy franczyzy, które wymagają naruszania przepisów prawa pracy, będą nieważne zgodnie z artykułem 58 Kodeksu cywilnego.
Co więcej, prawa zarządzania w zakresie organizacji pracy zawsze przysługują uczestnikowi sieci w relacji pracownik-pracodawca, ponieważ pracodawcą jest podmiot, dla którego pracownik wykonuje pracę i otrzymuje wynagrodzenie. Biorąc to pod uwagę prawa zarządzania (w ogólnym sensie) świadczą o podporządkowaniu pracownika uczestnikowi sieci. Dlatego próba traktowania organizatora sieci jako pracodawcy w zakresie uprawnień zarządczych nie daje podstaw do uznania organizatora sieci za pracodawcę osób zatrudnionych przez uczestnika sieci. Pracownik zatrudniony przez uczestnika sieci działa bezpośrednio wobec niego. Sposób organizacji pracy powinien być interesem obu stron umowy franczyzy, a nie tylko jej organizatora czy uczestnika. Nie ma wątpliwości, że umowa o pracę zawierana w ramach stosunków pracowniczych ma szereg indywidualnych ustaleń dotyczących sposobu i formy współpracy w relacji pracodawca-pracownik. Od organizatora sieci można oczekiwać pewnych wzorców współpracy, takich jak szkolenia dla pracowników czy rekrutacja uczestników sieci, itp. Jednak zgodnie z art. 3 Kodeksu pracy, treść umowy o pracę wskazuje na jednego pracodawcę, którym jest podmiot, z którym pracownik ma jasno określony stosunek pracy.
Niemniej jednak, franczyzobiorca zatrudniający pracowników nie może łamać przepisów prawa pracy, nawet w przypadku spełniania zobowiązań wynikających z umowy franczyzy. Jeśli pracodawca narusza prawo pracy, niezależnie od przyczyny, ponosi za to odpowiedzialność prawno-karną.
W rezultacie, poprzez system franczyzy, organizator sieci unika własnych problemów związanych z relacjami pracowniczymi - w praktyce eksportuje te problemy i ryzyko związane z zatrudnieniem do franczyzobiorcy. Jednak mimo tego, że organizator sieci franczyzowej nie jest pracodawcą dla pracowników franczyzobiorcy, może ponosić odpowiedzialność deliktową na podstawie artykułu 422 Kodeksu cywilnego.
Mapa odpowiedzialności deliktowej franczyzodawcy
Jak już wcześniej wspomniano, działalność przedsiębiorstwa franczyzobiorcy jest uregulowana w umowie franczyzy, co może wpływać na sposób zatrudniania pracowników, pod warunkiem przestrzegania skutków wynikających z art. 58 Kodeksu cywilnego. Jeśli franczyza zakłada konkretne i precyzyjne procedury lub standardy, które wpływają na sposób pracy i okażą się one wadliwe powodując szkodę pracownikowi sieci, ewentualną odpowiedzialność franczyzodawcy można rozważyć w kontekście współsprawcy.
Ze względu, że jest to nieprawidłowość ze strony pracodawcy (uczestnika sieci), przypisanie solidarnej odpowiedzialności organizatorowi sieci za ten czyn może być rozważane na podstawie art. 422 Kodeksu cywilnego (odpowiedzialność podżegacza, pomocnika, korzystającego ze szkody) lub art. 430 Kodeksu cywilnego (szkoda wyrządzona przez podwładnego), bowiem podstawą przypisania jakiejkolwiek ewentualnej odpowiedzialności organizatora sieci może być naruszenie dóbr osobistych pracownika na podstawie art. 448 Kodeksu cywilnego. Wspomniana szkoda może być związana np. z niewłaściwym wykonywaniem obowiązków przez pracownika lub nieprawidłowościami po stronie pracodawcy. Zasadniczo uczestnikom sieci mogą być narzucane wzorce praktyk organizatora, takie jak wpływ na czas pracy, ocena przydatności pracowników czy decyzje dotyczące rozwiązania stosunku pracy. Wszystko to ma na celu osiągnięcie jak najlepszego rezultatu w świadczeniu usług przez przedsiębiorstwo. Jeśli organizacja pracy ma słabe punkty, może to prowadzić do szkody pracownika. Tym samym przypisanie odpowiedzialności organizatorowi sieci musiałoby być jednoznacznie związane z jego celowym działaniem, nakłaniającym uczestnika sieci do naruszania dóbr osobistych zatrudnianych przez niego pracowników. Trudno jednak wyobrazić sobie sytuację, w której franczyzodawca faktycznie działa na niekorzyść swoją i ogółu sieci.
Przypisanie odpowiedzialności franczyzodawcy za ewentualne szkody po stronie franczyzobiorcy wynikające z władczych i kierowniczych decyzji franczyzodawcy bezpośrednio wypływających na kwestie kadrowe u franczyzobiorcy – jest problematyczne.
W związku z tym należy przyjąć, że w ramach indywidualnego prawa pracy nie ma podstaw do przypisania organizatorowi sieci statusu pracodawcy w zastępstwie uczestnika sieci. Brak jednoznacznej regulacji na gruncie ustawy czy nowelizacji przepisów Kodeksu cywilnego komplikuje sytuację obu stron. Szczególnie dotyczy to słabszej strony, czyli franczyzobiorców, którzy oczekują projektu ustawy rzekomo przygotowanego przez ustawodawcę. Weryfikacja konkretnych propozycji przepisów prawnych, a nie jedynie założeń byłaby światełkiem w tunelu dla tych najbardziej potrzebujących wspomnianych „bezpieczników prawnych”, jakie mogłyby wpłynąć na poprawę funkcjonowania ogółu uczestników sieci franczyzowej.
Kierunek potrzebnych zmian
Mimo stale rosnącego zainteresowania franczyzą warto podkreślić, że wprowadzenie regulacji ustawowej zaaplikuje kolejny „bezpiecznik prawny” oraz przyniesie inną wartość dodaną jaką jest dodatkowe wzmocnienie zaufania potencjalnych franczyzobiorców do tej formy działalności gospodarczej, które w perspektywie ostatnich latach zostało mocno naruszone, a przed czym nie uchronił nawet Kodeks Dobrych Praktyk. Jednak mimo licznych zalet przemawiających za uregulowaniem tego modelu gospodarczego, część franczyzodawców co do zasady niesłusznie, ale nadal ma wątpliwości co do zasadności ugruntowania franczyzy w przepisach prawnych uzasadniając to m.in. obawą o wprowadzenie ograniczeń dotyczących zarządzania ich modelem biznesowym czy utratą kontroli nad swoją marką. Franczyzobiorcy wskazują również, że nowe regulacje mogą wiązać się z dodatkowymi kosztami i obciążeniami finansowymi dla franczyzodawców np. poprzez opłaty licencyjne, składki na fundusz reklamowy, koszty szkoleń czy audytów, które mogą wpłynąć na rentowność działalności franczyzowej. Dlatego celem ustawodawcy powinno być znalezienie rozwiązań, które skutecznie zabezpieczą interesy obu stron umowy i jednocześnie stworzą warunki do dalszy rozwoju tej formy działalności przy jednoczesnym zrównoważeniu pozycji franczyzobiorców i franczyzodawców.
Warto zastanowić się nad konsekwencjami braku regulacji umowy franczyzy, a zwłaszcza nad tym, czy obecna sytuacja jest w pełni bezpieczna dla franczyzodawców. Wydaje się, że odpowiedź na to pytanie brzmi przecząco.
Pozostawienie umowy franczyzy bez odpowiedniej regulacji, opieranie jej ważności na art. 353(1) Kodeksu cywilnego lub art. 58 § 2 Kodeksu cywilnego może wiązać się z poważnym ryzykiem dla obu stron, a przede wszystkim dla franczyzodawców. Istnieje bowiem realne ryzyko, że w wyniku analizy prawnej umowa zostanie uznana za nieważną przez sąd. Na braku regulacji franczyzy tracą nie tylko główni aktorzy tego stosunku gospodarczego, ale również Skarb Państwa poprzez chociażby rozdrobnienie różnego rodzaju podatków od sprzedaży detalicznej w sieciach franczyzowych czy poprzez skalę rosnących długów wobec państwa w przypadku niewypłacalności franczyzobiorcy w momencie podpadnięcia w problemy finansowe związane z prowadzeniem działalności franczyzowej.
Z kolei z perspektywy prawa pracy istnieje wiele powodów, dla których regulacja umowy franczyzy jest konieczna. Regulacja powinna zwracać szczególną uwagę na to, że umowa taka nie może nie zawierać postanowień chroniących prawa pracowników zarówno franczyzodawcy, jak i – czy raczej najczęściej – franczyzobiorcy. Dotyczyć to może tak istotnych zagadnień jak minimalne standardy pracy, praw i obowiązków pracowników, zabezpieczenia socjalnego, warunków pracy, bezpieczeństwa i higieny pracy, płacy minimalnej, ochrony przed dyskryminacją, okresu wypowiedzenia, czasu pracy itp.
Warto jednak pamiętać, że franczyza polega na porozumieniu dwóch niezależnych przedsiębiorców. Dlatego regulacja umowy franczyzy powinna jednoznacznie wykluczać możliwość uznania franczyzobiorcy za pracownika organizatora sieci oraz umowy franczyzy za stosunek zatrudnienia. Tym samym, organizatorzy sieci franczyzowych nie powinni być podatni na roszczenia franczyzobiorców dotyczące istnienia stosunku pracy. Z drugiej strony, powinny zostać stworzone warunki i mechanizmy zachęcające franczyzobiorców do organizacji pracy zatrudnionych przez nich pracowników, w sposób możliwie jak najskuteczniej minimalizujący naruszenia prawa pracy. Franczyzodawcy powinni w tym zakresie udzielać franczyzobiorcom wsparcia, oczywiście przy świadomości faktu, że nie ma podstaw do przypisania im w tej relacji statusu pracodawcy. Niemniej tak „wymuszona” potencjalna zmiana postaw sprzyjałaby podnoszenia jakości świadczenia pracy nie tylko w odniesieniu do samej franczyzy, ale w ujęciu ogólnym.
Oczywiście uzasadniona koncentracja na franczyzobiorcach nie powinna prowadzić do pomijania kluczowych elementów umowy z punku widzenia franczyzodawcy. Regulacja powinna zatem jednoznacznie wyłączać umowę franczyzy z kategorii umów konsumenckich, co z kolei uniemożliwi korzystanie przez franczyzobiorców z dodatkowej ochrony prawnej dotyczącej obrotu konsumenckiego.
Ponadto, biorąc pod uwagę fakt, że franczyzodawca udostępnia franczyzobiorcy swoje know-how, umowa franczyzy powinna być traktowana jako umowa odpłatna, co wiąże się z obowiązkiem zapłaty wynagrodzenia przez franczyzobiorcę organizatorowi sieci. Z tego powodu regulacja umowy nie powinna wprowadzać różnicowania wynagrodzenia na świadczenia bezpośrednie i pośrednie.
Podsumowując...
Współpraca gospodarcza w modelu franczyzowym polega na zachowaniu samodzielności prawnej zarówno przez organizatora sieci, jak i jej uczestników. Uczestnik sieci, przyjmując opracowany przez franczyzodawcę model gospodarczy, zobowiązuje się do przestrzegania zaleceń, procedur i zasad wynikających z tego modelu. Organizator, oprócz ogólnego wsparcia organizacyjnego, może narzucać swoje koncepcje zarządzania pracownikami, ale każdy uczestnik sieci nadal pozostaje niezależnym pracodawcą dla swoich pracowników. Ze względu na liczne dysproporcje między stronami stosunku prawnego franczyzy oraz silniejszą pozycję kontraktową, a także na brak przygotowania niektórych franczyzobiorców do prowadzenia działalności gospodarczej, może dochodzić do nadużyć ze strony organizatora sieci, naruszając tym samym podstawową zasadę samodzielności uczestniczących podmiotów. Z tego powodu w obecnym staniem prawnym jedyną i równocześnie trudną do wykazania podstawą prawną przypisania franczyzodawcy odpowiedzialności cywilnej jest odpowiedzialność deliktowa, wynikająca z art. 430 Kodeksu cywilnego lub art. 422 Kodeksu cywilnego, która powstaje w przypadku celowych działań organizatora sieci mających na celu wyrządzenie szkody pracownikowi zatrudnionemu u uczestnika sieci.
Mając na uwadze wcześniejsze rozważania oraz przyjmując założenie, że intencją legislatora powinno być zmierzanie do wyeliminowania nadużyć, a równocześnie doprowadzenie do poprawy sytuacji stron umowy franczyzy, ale przede wszystkim franczyzobiorców jako strony słabszej – podjęcie wysiłku legislacyjnego w kierunku zapewnienia jak najwyższych standardów świadczenia pracy na podstawie umowy franczyzowej odpowiadających mutatis mutandis standardom przewidzianym na gruncie prawa pracy należy uznać za uzasadnione i celowe.
O autorce:
Monika Mielnik-Kurek - doktorantka w dyscyplinie nauk prawnych w Szkole Doktorskiej Uniwersytetu Opolskiego, analizująca prawne aspekty umowy franczyzy. Prawniczka zajmująca się sprawami związanymi z postępowaniem o unieważnienie umowy kredytowej.
